የምህረት ደበበ መፅሃፍ – (ከተስፋዬ ገብረአብ)

“ጥቁር አንበሶች” ተብለው የሚታወቁት የአማርኛ ስነፅሁፍ አማልክት አብዛኞቹ ለዘልአለሙ አርፈዋል። ጥቂቶቹ በህይወት ቢኖሩም ከመድረክ ጠፍተዋል። ስብሃት ገብረእግዚአብሄር – በአሉ ግርማ – ፀጋዬ ገብረመድህን – መንግስቱ ለማ – ብርሃኑ ዘርይሁን – ሃዲስ አለማየሁ – አቤ ጉበኛ – ደበበ ሰይፉ – እና ሌሎችም ብዙ ብእረኞች ዛሬ ታሪክ ሆነዋል። ሲሳይ ንጉሱ – ሃይለመለኮት መዋእል – ፍቅረማርቆስ ደስታ እና ሌሎችም በርካቶች ድምፃቸው ብዙም የለም። በእውቀቱ ስዩም – ኑረዲን ኢሳ – እና ኤፍሬም ስዩም የተዳከመውን የአማርኛ ስነግጥም የቀሰቀሱ ቢሆንም፣ ከአቅማቸው በታች በመስራት ላይ መሆናቸው ያሳዝናል።

እነሆ! በቅርቡ አንድ ደራሲ ወደ መድረክ ብቅ ብሎአል – ምህረት ደበበ።

ምህረት ደበበ እንደ አንቶን ቼኾቭ በሙያው ሃኪም ነው። በአሜሪካን አገር የተማረ የአእምሮ ህክምና ስፔሺያሊስት ቢሆንም፣ ውጭ ሃገር በስደት የደረቀ መሶብ ሆኖ አልቀረም። የውስጥ ጥሪውን አዳምጦ፣ ከባህር የወጣ አሳ ላለመሆን በመጣር ላይ ስለመሆኑ በመፅሃፉ ሽፋን ላይ ተገልፆአል። ምህረት በቅርቡ ያሳተመውን “የተቆለፈበት ቁልፍ” የተባለ ልቦለድ ድርሰት አንብቤ ካበቃሁ በሁዋላ ስለመፅሃፉ አንድ ነገር ማለት እንዳለብኝ አወቅሁ። 447 ገፆችን የያዘው የምህረት ደበበ የፈጠራ ስራ ባለቤት ያጣውን የአማርኛ ስነፅሁፍ በማነቃቃት ረገድ አስተዋፅኦ ይኖረዋል።
ምህረት ደበበ በመፅሃፉ በራሱ መንገድ የኢትዮጵያን ቁልፍ ችግር ሊገልፅ የፈለገ ይመስለኛል። እንደ ምህረት ትረካ ችግሩ ያለው አእምሮአችን ላይ ነው። የግለሰቦች አእምሮ ካልተለወጠ በአገር ደረጃ ለውጥ ሊመጣ አይችልም። የተቆለፈበት እና ቁልፉ የጠፋበት አእምሮ ምን ሊሰራ ይችላል?

“ላሊበላን ማን ገነባው?” ብሎ ይጠይቃል ምህረት።

ኢትዮጵያውያን “እኛ ገነባነው” ብለው አያውቁም። “መላእክት ሰሩት” ይላሉ። “ላሊበላን የገነባሁት እኔ ነኝ” ብሎ ራሱን ማሳመን ያልቻለ ህዝብ ከቶውንም ለሌላ ፈጠራ ሊነሳሳ አይችልም። ምህረት እንዲህ ያሉ አመራማሪና አንቂ ጥያቄዎችን ማንሳት የቻለ ባለተሰጥኦ ብእረኛ ነው።

ምህረት ደበበ የገፀባህርያቱን ብሄር በተዘዋዋሪ ሳይሆን በቀጥታ እየተናገረ መዝለቁ የዘመናችን የዘር ፖሊቲካ ተፅእኖ እንዳሳደረበት ያሳያል። ዋናው ገፀባህርይ መላኩ ሃሰን የአፋርና የምንጃር ቅልቅል ነው። ፍቅረኛው ሰሎሜ ከኦሮሞ፣ ከአማራና ከትግራይ ትወለዳለች። የመላኩ ጓደኛ ማርቆስ ጉራጌ ነው። ሳራና ምንተስኖት ተጋብተው ሶስት ልጆች ወልደዋል። ሳራ ትግራይ ስትሆን፤ ምንተስኖት አማራ ነው። እነዚህ ባልና ሚስት ግን ሊግባቡ አልቻሉም። ችግራቸው ምን ይሆን? ምንተስኖት ተቃዋሚ ነው። ሳራ ገለልተኛ ብትሆንም፣ ትግሬ ስለሆነች፣ “ወያኔ ሆንሽ!” ብሎ ይጨቀጭቃታል። ሶስት ልጆች ቢወልዱም ትዳራቸው ውስጥ ፖሊቲካ ወይም ሰይጣን ገብቶባቸው ተበጣብጠዋል።
ደራሲው ተጨንቆ ይታየናል። ገፀባህርያቱን ኢትዮጵያውያን ለማድረግ መከራውን ያያል። ገፀባህርያቱ በዘር መደባለቃቸው ልጅ እያሱ ሚካኤል በጋብቻ ኢትዮጵያን አንድ ለማድረግ የሞከረበትን ስልት ያስታውሳል።
“በተቆለፈበት ቁልፍ” መፅሃፍ ላይ ተወዳጅ ካልሆኑት ገፀባህርያት አንዱ ክብሮም ይባላል። ክብሮም ኤርትራዊ መሆኑ፣ ደራሲው ወቅታዊውን ፖሊቲካ እያሰበ የገፀባርያት ድልደላ ማድረጉን ይጠቁማል። በዘመናችን የፈጠራ ስራ ድርሰት ውስጥ የገፀባህርያት የብሄር ወይም የጎሳ ሁኔታ አሳሳቢ እየሆነ መጥቶአል። ሰርቅ ዳንኤል፣ “ቆንጆዎቹ” በተባለ መፅሃፉ ለገፀባህርያቱ ሁሉ የመፅሃፍ ቅዱስ ስም በመስጠት ከዚህ ችግር ማምለጡ ትዝ ይለኛል። ጥሩ ዘዴ ነው። የዮሃንስን ወይም የራሄልን ብሄር በስማቸው ብቻ መለየት አይቻልም።

“የተቆለፈበት ቁልፍ” ከልቦለድ ድርሰትነቱ ይልቅ ወደ ፍልስፍና ያዘነብላል። ደራሲው ገፀባህርያቱን በቀጥታ መልእክቱን ለማስተላለፍ ተጠቅሞባቸዋል። ለብዙ መፅሃፍት መነሻ ሊሆኑ የሚችሉ አንኳር ጭብጦችን በየምእራፉ ማየት ይቻላል።
ሰዎች ለምን ድሃ ይሆናሉ? የሙስና አመለካከት፣ ጥላቻና ፍቅር፣ ቤተሰባዊ አለመግባባት፣ መርህ አልባነት፣ የአእምሮ ዝግመት፣ እና ሌሎችም እነዚህን የመሰሉ ጭብጦችን አንስቶ ምንጫቸውን ይቆፍራል። የመፅሃፉ ደራሲ ዶክተር ምህረት ደበበ የአእምሮ ህክምና ስፔሺያሊስት እንደመሆኑ፣ የአእምሮን ጓዳ እየበረበረ የሰው ልጆችን ባህርይ ለማወቅ ሙያውን ተጠቅሞበታል። እንዲህ ያሉ ሙያዊ ጉዳዮች በሃተታ መልክ ሲቀርቡ ተነባቢነታቸው ይቀንሳል። ምህረት ደበበ ልብ በሚያንጠለጥል ልቦለድ ድርሰት በኩል መልእክቱን ለማስተላለፍ በመመኮሩ በርግጥ ተሳክቶለታል።
ርግጥ ነው፣ “የተቆለፈበት ቁልፍ” ደካማ ጎኖችም አሉት።

እነዚህ ደካማ ጎኖች የመፅሃፉን ደረጃ ሊጎዱ መቻላቸው አይካድም። አንዳንድ ቦታ ገፀባህርያት በረጃጅሙ ሲናገሩ ያሰለቻሉ። የገፀባህርያቱ መልክና ጠባይ ጎልቶ አልወጣም። ተመሳሳይ ቃላት ይጠቀማሉ። ምህረት ደበበ በአፃፃፉ ቃላት ቆጣቢ አይደለም። በአምስት ቃላት ሊገለፅ የሚችለውን በ15 ቃላት ያብራራል። ፅሁፉ ፈጣን አይደለም። በቀጥታ ወደ ዋናው ጉዳይ አይገባም። ገፀባህርያቱ በመብዛታቸው አንዳንዶቹን በስማቸው ለመያዝ ያስቸግራል። እንዲህ ሲገጥመኝ ተመልሼ እያነበብኩ ለመረዳት ሞክሬያለሁ። መፅሃፉ ዲያሎግ ያንሰዋል። ሃተታ ይበዛዋል። ልቦለድ ድርሰት ዲያሎግ ማለት ነው። ገፀባህርያት በራሳቸው የአነጋገር ስልት ሲነጋገሩ መደመጥ መቻል አለባቸው። ከዚህ አንፃር ስንክሳር እና ምንተስኖት የተባሉት ገፀባህርያት የራሳቸውን ሰብእና መያዝ ችለዋል። መላኩና ሶሎሜ ግን በንግግራቸው መለየት እስኪያስቸግር ተመሳሳይ ጠባያትና የንግግር ስልት አላቸው። ርግጥ ነው፣ “የተቆለፈበት ቁልፍ” ከማሳየት ይልቅ መንገር ያበዛል። አንድን ገፀባህርይ አንባቢው ራሱ እንዲወደው ወይም እንዲጠላው እድሉን አይተውለትም። ደራሲው የወደዳቸውን እንድንወድለት፣ የጠላቸውን እንድንጠላ ይጫነናል። እንዲህ ያሉ ደካማ ጎኖች ቢኖሩትም፣ እነዚህ ህፀፆች ከመፅሃፉ ዋና ጭብጥና መልእክት በላይ ገዝፈው የመፅሃፉን ተነባቢነት የሚያሳጡ ግን አይደሉም። የደራሲው ዋና መልእክት ስለሚገዛን፣ የሚያነሳቸውን ጥልቅ አሳቦች ስለምናከብር ህፀፆቹ እንቅፋት አይሆኑብንም።

ምህረት ደበበ እምቅ አሳብ ያለው ደራሲ መሆኑ እውነት ነው። ብእሩ አብዮተኛ ነው። ብእሩ ዘረኛ እና አድርባይ አይደለም። ለውጥ ጠያቂ ነው ብእሩ። ከሶስት በላይ መፅሃፍ ሊወጣቸው የሚችሉ አሳቦችና ጭብጦችን በአንድ መፅሃፍ ዘርግፎልናል።

ከምስጋና ጋር እንደሚደግመን ተስፋ አደርጋለሁ።